Vršac je sa svojom okolinom bio bogato naseljen još u pradavnim vremenima.
Za stanovnike ovih krajeva Vršačke planine pokrivene šumom bile su idealna lovišta puna divljači, kao i izvor drvne građe, Veliki i Mali vršački rit omogućavali su bogat ribolov i izvore pijaće vode, dok je plodna zemlja bila pogodna za zemljoradnju i stočarstvo.
Posebnost Vršca se ogleda u tome da je bio naseljen od osvita prvih kultura. Tako najstariji tragovi ljudskog prisustva u Banatu potiču upravo iz Vršca, budući da su na obroncima Vršačkih planina i na lokalitetu „At“ pronađeni pojedinačni nalazi paleolitskog oruđa od kremena iz vremena srednjeg i mlađeg paleolita, musterijanske i aurignacianske kulture. Kolekcija od preko 5.000 nalaza iz ovog perioda čini najbrojniju kolekciju paleolitskog materijala na Balkanu.
Poseban kuriozitet predstavlja činjenica da su skoro svi narodi koji su obitavali na ovom prostoru, a to su pripadnici starčevačke i vinčanske kulture, potom narodi bakarnog i bronzanog doba, zatim Kimerci, Skiti, Agatiržani, Tračani, Kelti, Rimljani, Avari, Sloveni, ostavili vidljive svedoke svoga prisustva: neolitske rondele milenijumima starije od čuvenog Stounhendža, humke iz bakarnog i bronzanog doba, keltsko svetilište iz gvozdenog doba, rimske šančeve iz perioda antike, manastir Mesić i zamak na bregu iz srednjeg veka, turski vodovod iz poznog srednjeg veka, i još mnoge druge.
Zbog svih nabrojanih, vidljivih svedoka prošlosti, Vršac možemo da smatramo zaista posebnim, dok činjenica da je u Vršcu i njegovoj najbližoj okolini zabeleženo više od 300 arheoloških lokaliteta, predstavlja kuriozitet sam po sebi.
Veliki broj starčevačkih i vinčanskih lokaliteta, više od 70 poznatih, registrovanih po brojnom materijalu koji je na njima pronađen, svedoči o bogatom životu koji je tokom neolita tekao u ovom delu jugoistočnog Banata.
Jedan od razloga za gustu naseljenost ovih prostora je i geografski dobar položaj Vršca, odnosno njegovo centralno mesto u vezi Podunavlje-Dunav-Karpati.
Ovom trasom je u starini tekla distribucija soli, svile, kamena sa Vršačkih planina, ali i opsidijana koji je ovamo stizao čak sa severa Karpata, sa planine Trebišov u Slovačkoj. Manja količina opsidijana svoj put do Vršca pronašla je čak sa grčkog ostrva Melos, što prostor jugoistočnog Banata stavlja na sredinu ove putanje.
Druga po veličini kolekcija opsidijanskih sečiva na Balkanu, posle Vinče, potiče sa lokaliteta „Kremenjak“ u blizini Potpornja, južno od Vršca. Brojnost ovih nalaza, preko 3.000 komada, ukazuje na važnost Vršca i okoline u obradi i distribuciji opsidijana.
Smatra se da je na lokalitetima „Kremenjak“ i „At“ zapadno od Vršca živelo više stotina, pa i hiljada ljudi, te da su između ostalog navedeni lokaliteti predstavljali centre trgovine, ali i zanatlijske centre za izradu fino pečenih posuda, stilizovanih figurina, žrtvenika, prosopomorfnih polopaca, glačanog kamenog oruđa u vidu dleta, sekira, tesli, čekića i drugih alatki.
Između 4850. i 4500 godine p.n.e. širom Evrope zidaju se prvi rondeli, prve monumentalne građevine u Evropi. Većina ovih građevina nalazi se u centralnoj Evropi, duž Dunava i Elbe. Međutim, iako među arheolozima i istraživačima vlada mišljenje da su rondeli stariji što su locirani južnije, smatra se da postoji velika verovatnoća da je na izgradnju rondela na ovim prostorima uticala upravo trgovina opsidijanom, odnosno da su stanovnici na prostoru jugoistočnog Banata ideju za izgradnju rondela dobili od pripadnika susedne, Lenđelske kulture, sa kojima su trgovali i za koje se vezuje zidanje ovakvih građevina.
Ova teorija ostaje pod znakom pitanja, budući da se najstarijim rondelima smatraju oni po površini najveći i po izgledu najpravilniji, među koje spadaju upravo rondeli u blizini Vršca.
Narodi starine su u svojim nastojanjima da pronađu svoje mesto u vremenu i prostoru, trudeći se da „ukrote“ prirodu, počeli da zidaju rondele i rondeloide (građevine nepravilnog oblika), svojevrsne kalendare koji se u najvećem broju slučajeva sastoje od četiri, nešto ređe od dva zemljana nasipa u vidu koncentričnih krugova.
Ovakve dve kružne formacije nalaze se u neposrednoj blizini Vršca. Prva se nalazi u blizini granice sa Rumunijom, kod sela Vatin, i poznata je pod nazivom „Vatinski krugovi“. Formacija je zahvaljujući močvarnom terenu odlično sačuvana uprkos svojoj starosti, pošto se podzemne vode pojavljuju već na dubini od jedan metar, pa zemljište nije pogodno za obrađivanje.
Prva, sondažna arheološka istraživanja je obavio Feliks Mileker u devetnaestom veku, a pre nekoliko godina je ekipa stručnjaka iz Vršačkog muzeja iskopala dve sonde, još uvek vidljive na terenu. Rezultati istraživanja su veoma šturi, pošto se navodi da je na lokalitetu pronađeno tek nešto malo materijala u vidu lepa koji ukazuje da se na istočnoj strani rondela možda u prošlosti nalazio neki objekat, čija namena nije razjašnjena.
Arheoastronomsko istraživanje su započeli Mark Frinku i Leonard Dorogostajski, iz Temišvara u Rumuniji i osnivači Društva SRPAC i Tamaš Fodor, bibliotekar i član Udruženja ljubitelja starina „Feliks Mileker“ iz Vršca. Pridružila im se i Aleksandra Bajić, iz Društva „Vlašići“, koja je obavila astro-geodetsko snimanje lokaliteta. Rad o krugovima je štampan u Zborniku sa Konferencije SEAC 2018.
Lokalitet se nalazi u najdubljem delu Velikog rita, u njegovom severoistočnom delu, oko 1 kilometar od asfaltnog puta koji od Vršca vodi za Vatin, na 45° 12’ 37” N geografske širine i 21° 17’ 14” E geografske dužine. Prečnik najvećeg koncentričnog kruga iznosi oko 150 metara, dok je prečnik najmanjeg, centralnog kruga nešto manji od 50 metara.
Već su prva istraživanja nagovestila da je mesto za izgradnju lokaliteta pažljivo izabrano, da se pri njegovom planiranju i izradi vodilo računa o gnomonskom algoritmu i da se računica upravljala prema senkama koje gnomon baca tokom zimske kratkodnevice, što dalje ide u prilog da su ljudi i tokom neolita na ovim prostorima izvodili složenije matematičke i aritmetičke operacije.
Leonard Dorogostajski i Mark Frinku su sa članovima Udruženja ljubitelja starina „Feliks Mileker“ podelili pretpostavku da bi iz centra ove strukture na zimsku kratkodnevicu mogao da se posmatra izlazak Sunca spram Vršačkih planina, udaljenih oko 12.5 kilometara u pravcu jugoistoka, koje bi u ovom slučaju trebalo da predstavljaju referentnu tačku.
Magla i oblaci nisu dozvolili da se 21. decembra, na kratkodnevicu, izlazak Sunca snimi u punom sjaju, međutim, u jednom trenutku se Sunce pojavilo, pa su članovi udruženja postavili marker na ivici spoljnog kruga u pravcu njegovog izlaska iza horizonta. Vršačke planine su usled guste magle tog jutra ostale nevidljive za oko posmatrača.
Nekoliko dana kasnije, 25. decembra, noćno nebo je pred zoru bilo vedro i obećavalo je izlazak Sunca bez ijednog oblaka. Članovi Udruženja ljubitelja starina „Feliks Mileker“ su tog jutra odlučili da ponovo posete Vatinske krugove. Još pre izlaska Sunca je bilo primetno da pobodeni markeri ukazuju na tačku u kojoj se spajaju horizont i podnožje Guduričkog vrha, najvišeg vrha Vršačkih planina, ujedno i najvišeg vrha Vojvodine (641m). Padina Guduričkog vrha je pod takvim nagibom, da se Sunce nakon izlaska lagano penje sve do samog vrha.
Sunce koje se pomalja iz magle, rasterujući mrak, htonsko, i za čoveka današnjice predstavlja nesvakidašnji prizor, čak epifaniju, pa možemo da nagađamo kako je sve to delovalo na ljude u starini, budući da su za njih nebeska tela predstavljala bogove, planine su bile sveta mesta, a horizont sa svojim obradivim površinama izvor života.
Možemo da pretpostavimo da su Vatinski krugovi imali dvojni karakter i da su posedovali kako praktičnu, tako i kultnu ulogu u životu drevnih Vinčanaca.
Budući da su bili svesni cikličnosti prirode i smena godišnjih doba, zemljoradnja im je dala podstrek da tačno odrede doba godine, što tačnije periode za setvu, žetvu i ostale zemljane radove, pošto se dešava da, na primer, u januaru ili u februaru bude dužih toplih perioda, pa bi nesmotreni zemljoradnik mogao da rizikuje da mu mraz obere letinu ukoliko neki od radova obavi prerano ili prekasno. Ovako, položaj Sunca u odnosu na Vršačke planine garantovao mu je tačnost, odnosno uslovno rečeno, tačan „datum“ u okviru godine.
Sa druge strane, kultni karakter Vatinskih krugova se ogleda u mogućnosti da su simbolično predstavljali ritual ponovnog rođenja. Do njih se stiže tokom noći, po mraku, silazeći u dubinu močvare po terenu punom pukotina, često i kroz gustu maglu. Hodočasnici, učesnici u ritualu bi ceremonijalnim putem dolazili do uzvišenja u močvari, do primordijalne grude koja je simbolizovala ponovno rođenje. Ceremonijalni put je širok 12 metara i upravljen je prema istoku.
Članovi Udruženja ljubitelja starina „Feliks Mileker“ i Društva za arheoastronomska i etnoastronomska istraživanja „Vlašići“ su 22. septembra 2018. godine, na jesenju ravnodnevicu ustanovili da se Sunce, gledano iz centra krugova, u zoru uzdiže na početku ceremonijalnog puta.
Kada bi se po dolasku u centar krugova učesnici procesije okrenuli, posmatrali bi svitanje, uspinjanje zimskog Sunca iz „podzemlja“ uz padinu Guduričkog vrha prema novom životu, prema novoj godini. Ponovo rođeno Sunce bi simbolično oživelo prirodu, oplodilo oranice, revitalizovalo krugove kao i učesnike procesije, pripremajući ih za novu godinu.
Ne možemo da znamo da li su pri tome učesnici stajali u krugovima, odnosno u prstenovima, da li su se držali za ruke, da li su možda pri tome plesali neku vrstu „kružnog“ plesa – preteču kola, ostaje da se nagađa, ali prilično je izvesno da su prilikom ove procesije koristili instrumente, pošto je na mnogobrojnim neolitskimlokalitetima koji okružuju Vatinske krugove pronađena velika količina udaraljki, duvaljki, zvečki i drugih alatki, koje pojedini arheolozi smatraju igračkama, dok ih drugi smatraju instrumentima koji su upotrebljavani i tokom kultnih radnji.
Pojedini istraživači su primetili paralelu sa staroegipatskom mitologijom, tačnije sa mitom o Ozirisu, koji zapravo predstavlja priču o ponovnom rođenju i pobedi nad htonskim. Naime, boga Ozirisa (solarno božanstvo) drevnog kralja Egipta ubija njegov brat Set (htonsko božanstvo), tako što ga raskomada i delove njegovog tela razbacuje po celom Egiptu, pri čemu polni organ baca u Nil. Međutim, Ozirisova žena Izida uspeva da ga ponovo sastavi i da sa njim posthumno začne sina, pri čemu se od Seta tokom trudnoće krila po močvarama koje su mogle da nalikuju onim u blizini Vršca. Ostatak mita se odnosi na njihovog sina Horusa, koji se rađa u močvari i na sebe preuzima solarne, božanske atribute svog oca, što predstavlja rođenje novog, zimskog Sunca, koje vremenom jača kao što Horus jača sve do svoje konačne pobede nad Setom, donoseći pobedu svetlosti nad tamom, dobra nad zlom, života nad smrću. Ne treba prenebregnuti ni činjenicu da je Oziris bio zaštitnik zemljoradnika i useva, pa mu je i lice usled toga predstavljano zelene boje. U svetlu svega, teorija o nastanku mita o Ozirisu na tlu Banata i ne deluje toliko neverovatno.
Istraživači iz Rumunije su ukazali na još jedan rondel, u ataru sela Vlajkovac jugoistočno od Vršca, i utvrdili da gledano odatle, Sunce na dugodnevicu izlazi iznad jednog od vrhova Vršačkih planina. Površinski nalazi keramike sa terena (koji su tu dospeli delovanjem poljoprivredne mehanizacije) svedoče da je verovatno takođe reč o strukturi koju su izgradili pripadnici kulture Vinče.
Kako su Vatinski krugovi posvećeni zimi i ponovnom rođenju, nalazeći se u najdubljoj tački Velikog rita, spiralni rondel kod Vlajkovca, na blago uzdignutom terenu, mogao bi da bude posvećen letu i slavljenju Sunca u njegovom punom sjaju, u trenutku kada je ono najjače, 21. juna tokom letnje dugodnevice. Tako ova dva rondela zaokružuju dualitet život-smrt, zima-leto, vlažno-suvo, htonsko-solarno, slično kao što je to slučaj kod Stounhendža i drugih, sličnih građevina.
Takođe, nije slučajno što se od osvita civilizacije tokom zimske kratkodnevice u raznim kulturama, na raznim krajevima sveta upravo na ovaj datum rađaju solarna božanstva: tako zimska kratkodnevica, odnosno trenutak kada Sunce jača i dani bivaju sve duži, pada upravo na Božić po Gregorijanskom kalendaru, istog se datuma u drevnom Egiptu slavilo rođenje Horusa, u Persiji rođenje Mitre, kod starih Slovena rođenje Koleda, a u hrišćanstvu Isusa Hrista. Oni svi zajedno predstavljaju rođenje svetla iz tame najduže noći, a time i nade da će ovo solarno božanstvo oterati htonsko, i da će se time hladnoća i tama uskoro povući.
Letnji solsticijum je takođe obeležavan na razne načine. Kod Slovena se tada rađalo božanstvo Kupalo, paljene su vatre koje su mladi preskakali, pri čemu je vatra koja je grejala i obasjavala učesnike predstavljala Sunce koje je trebalo da im podari plodnost. Takođe, paljeni su štapovi koji su okretani u vazduhu, simbolično predstavljajući kretanje sunčevog kotura, što je po principu imititavine magije predstavljalo dozivanje Sunca i njegovog pozitivnog dejstva. Suština svakog običaja na ovaj datum je bila ista -„eterična“, blagorodna božanska bića na ovaj dan „trijumfa svestlosti“ se lakše manifestuju i lakše ih je kontaktirati.
Možemo da zaključimo da su oba rondela u blizini Vršca tokom neolita osim uloge kalendara takođe imala ulogu u ritualu plodnosti i ponovnog rođenja, u ritualu svečanosti posvećenih Suncu. Svakako se radilo o ritualu koji je za svoj cilj imao ponovno povezivanje članova zajednice, ili više zajednica iz okoline Vršca.
Osim ova dva navedena rondela, posredstvom servisa Google Maps i zahvaljujući terenskom radu, utvrđeno je da na prostoru Banata postoji više sličnih, neolitskih rondela.
Kao po pravilu, nalaze se u blizini velikih naselja iz perioda vinčanske kulture, o čemu svedoči keramika iz ovog perioda koju plug posle svakog oranja u velikim količinama izbacuje na površinu zemlje.
Ono što posebno intrigira jeste što mnogi lokaliteti, odnosno rondeli, stoje na jednoj pravoj liniji, sa odstupanjem ne većim od par desetina metara. Tako ova linija spaja spiralni rondel kod Arače (u blizini Novog Miloševa), rondel kod Šibove humke (zapravo humke tipa „tel“ iz perioda neolita u blizini Šurjana), rondel južno od Velikog Gaja, potom severozapadno od Vatina seče veliko neolitsko naselje – lokalitet „Vinogradi“, slede Vatinski krugovi, potom zapadno od sela Veliko Središte seče lokalitet, naselje na ivici Malog rita, mesto gde se nekadašnja reka Igan ulivala u Mali rit, da bi se naposletku ova linija završila u podnožju Vršačkih planina. Terenskim radom je ustanovljeno da se od rondela u blizini Šurjana jasno vide Vršačke planine, dakle drevni Vinčanci su i odatle mogli da posmatraju izlazak Sunca na padini Guduričkog vrha.
Da li se možda radilo o zajedničkom prirodnom orijentiru koji je putniku-namerniku ili trgovcu tokom neolita trebalo da pokaže gde se nalaze naselja, odmorišta ili mesta za trgovinu?
U prilog ovoj teoriji ide činjenica da je ovom linijom, zapravo ivicama Velikog rita i močvara koje su se protezale sve do Zrenjanina, tekla trgovina opsidijanom, kao što je navedeno u publikaciji „Modelling obsidian trade routes during late Neolithic in the south-east Banat region of Vršac using GIS“.
Ili se radilo o putokazu koji je trebalo da pokaže hodočasniku put do svetilišta?
Dalja istraživanja bi trebalo da dokažu neku od ovih teorija.
AUTOR: Tamaš Fodor – Udruženje ljubitelja starina „Feliks Mileker“
