Rimski šanac, jedan je od tri šanca, koji se, ukupnom dužinom od 1.260 kilometara (koliko otprilike iznosi vazdušna linija Beograd-Pariz!), protežu od Budimpešte istočno do Miškolca i granice sa Slovačkom, a odakle oštro zavijaju južno i prolaze pored Debrecina, Arada, Temišvara, i naposletku pored Vršca, sve do Dunava.
Rimski šanac je poznat i kao Đavolji jarak, Avarski šanac, Đavolja brazda, Petlova brazda, Čersov jarak, Vilinski jarak, Jarak koji su zidali divovi… istorijska je enigma, oko koje istoričari već vekovima lome koplja.
O njima prvi put govori dokument magna fovea, huae protensa usque ad Aruksceguj tendit još 1067. godine. Bili su vidljivi sve do kraja 19. veka i godina agrarnih reformi koja je prouzrokovala zatrpavanje i uzoravanje njihovog najvećeg dela, zbog čega se njihovi ostaci mogu videti isključivo iz satelita.
Duboki su 2 do 5 metara, široki 5 do 8 metara, ukupne dužine 1.260 kilometara, okružuju površinu od 60 do 65.000 kvadratnih kilometara. Zapremina izmeštene zemlje je 10 miliona kubika. Veruje se da je za njihovu izgradnju bilo potrebno 2.250 dana, tokom 15 godina. Radovi su tekli 700 metara dnevno, tokom 1.800 dana, pri čemu je na ovom kolosalnom poduhvatu radilo 5.500 muškaraca u punoj snazi, tokom 15 godina.
Pojedini istoričari ih smatraju odbrambenim šančevima koji se sastoje od jarka i bedema. To je, ujedno, najprihvaćenija verzija. Smatra se da su ih sazidali Sarmati, nomadski narod iranskog porekla, odnosno sarmatsko pleme Jaziga (1. vek nove ere do kraja 4. veka nove ere), ne bi li svoje granice na severu i istoku sačuvali od provala Germana.
Prema drugoj verziji, Rimljani su porobili Sarmate u 4. veku, nateravši ih da kopaju šanac, koji je na nekim mestima ostao nedovršen. Mađarski istoričari povezuju šančeve sa Avarima, koji su posle seobe naroda vladali ovim prostorima, ali i za dinastiju Arpadovića mnogo kasnije, dok ih istoričari sa ovih prostora povezuju sa dolaskom Slovena.
Prihvaćeno je mišljenje da nisu nastali pre 1. veka nove ere, jer na nekim mestima seku sarmatska naselja, dakle mlađi su od njih. Ipak, interesantna je činjenica da seku skoro sve veće neolitske centre, kako u Mađarskoj i Rumuniji, tako i kod nas, ujedno se poklapajući sa putem kojim je prenošen opsidijan.
Takođe, vredni Rimljani su sve zapisivali, te je čudno da ovoliki poduhvat nisu nigde zabeležili…
Jedan krak dolazi do Vatina i zavija oko Velikog rita, preko neolitskog lokaliteta Vinogradi, prolazi pored Margite, Plandišta, kroz Alibunar, sve vreme sekući poznate neolitske lokalitete, potom Deliblato i naposletku kod Kovina ulazi u Dunav.
Drugi prolazi pored Malog Žama, zavija između Velikog i Malog rita iza aerodroma, takođe sekući mnoge lokalitete, i čuveni At između ostalih, potom iza fabrike čokolade zavija prema jezeru, odakle se proteže kroz ulice Margitsku i Jelene Varjaški, seče Beogradski put, prolazi iza Železničke stanice, odakle opet zavija prema Beloj Crkvi, prateći prugu (za čiju su izgradnju moderni inženjeri vešto iskoristili zemlju nabacanu na bedem šančeva), potom prolazi pored Potpornja i neolitskih lokaliteta Staro selo i Kremenjak, da bi završavajući svoj put sekao Dumaču iza Grebenca, zavio prema Kajtasovu i izgubio se u peščari blizu Dunava.
Upravo povezanost Dunava i Tise šančevima navodi neke istraživače da ih smatraju sistemima za navodnjavanje, odnosno odvodnjavanje, drenažu močvara u Karpatskom basenu.
Potvrđeno je da su šančevi služili i kao trgovački putevi, štaviše prema nekim su teorijama bili puni vode i njima su se kretale manje lađe. Prihvaćena je i teorija da su zahvaljujući njima nastala mnoga naselja i kasnije gradovi, a pošto seku Vršac… zaključak se sam nameće.
U svakom slučaju, radi se o još jednoj znamenitosti Grada Vršca, znamenitosti za koju mali broj Vrščana zna, a koja je u ostatku Evrope bogato posećena turistima i raznim istraživačima i izaziva veliku pažnju, štaviše, predstavlja senzaciju.
Autor: Tamaš Fodor
