Monografija „Crkva Uspenja Presvete Bogorodice“, autora Zorana Turkana, predstavljena je juče u prostorijama stare škole u Aleksinoj ili Maloj crkvi u Vršcu.
Predgovore za ovo izuzetno kučturnoistorijsko štivo, dali su istoričari umetnosti dr Miodrag Maticki i Dušan Milovanović. Pored tekstova Turkana, Matickog i Milovanovića, monografija sadrži bogate ilustracije prethodnih vremena. Na promociji o knjizi, govorili su protojerej Nenad Milić i dr Ivana Đorđev.
- Ovo je prva knjiga o našoj crkvi, u njenoj dva i po veka dugoj istoriji. Sažeto nam osvetljava vreme i okolnosti u kojima se naš narod nalazio od vremena osnivanja ove hrišćanske zajednice i gradnje parohijske crkve, pa do današnjih dana, rekao je protojerej Milić u uvodnoj reči.
Autor Zoran Turkan nije prisustvovao sinoćnoj promociji. Ipak, za Radio Televiziju Vojvodine, rekao je da je lepo govoriti o duhovnoj prošlosti varoši Vršca, ali isto toliko je i obavezujuće, jer je to velelepna ostavština predačkih trudova, lepote stvorene kroz muku i stradanje naroda.
- I to je osvedočena vera, to je agens, jedina tačka oslonca sa koje se može obnoviti i osvežiti narodno pamćenje, ali i potražiti u drevnim poukama dostojniji put ka budućnosti. Toliko toga veličanstvenog u Vršcu je podignuto sa škrgutom zuba, prolivanjem znoja i suza naroda, radi očuvanja vere srpske – pravoslavne u potonjoj Dunavskoj monarhiji. I samo neupućeni u istoriju ove sredine neshvataju vrednosti, ostavštinu, žrtvu svih banatskih miroljubivih i plemenitih trudoljubaca i stradalnika u očuvanju našeg autohtonog nasleđa. A taj dar duhovne osobenosti u amanet nam je ostavio sam Sveti Sava, za njim je to negovala reka molitvenika vršačkih, vredni paori i trgovci, zanatlije, moleri, spisatelji shodno moćima svojim i političkim prilikama i neprilikama ostavljali su trag u vremenu, jer su znali i razumeli da narod bez vere, slobode i otadžbine nije narod, već služi istoriji tuđih naroda, rekao je Turkan.
Autor je dodao i da ova knjiga govori o veličanstvenoj molitveničkoj povesnici koja traje više od dva i po veka.
- Pozivom da pišem o istoriji Uspenske crkve duboko je emotivna duhovna počast koju sam primio, jer u njoj odiše molitveno sve što se tičei moje porodice, predaka ali i potomaka. Uspomena je ovo na jedan dobrostivi, gospodski vrštanski svet uvek spreman na praštanje, da se divani i da se stvari izmeste na bolje, rekao je Turkan.
Crkva Uspenja Presvete Bogorodice, poznata i kao Mala crkva i Aleksina crkva u Vršcu, pripada Eparhiji banatskoj Srpske pravoslavne crkve. Crkva je zidana u vreme episkopa Jovana Georgijevića od 1761. do 1768. godine, a osveštana je 1775. godine od episkopa Vikentija Popovića. Ktitor je bio hadži Aleksa Nikolić (1709.-1769.).
Ovaj hram predstavlja pravu umetničku riznicu jer su na njenom ukrašavanju radili mnogi poznati umetnici. Ikonostas je radio Arsenije – Arsa Teodorović u periodu od 1792. do 1809. godine. Istoričari umetnosti smatraju da ikone iznad severnih dveri, na kojima se prikazuje Hristovo stradanje i rođenje Presvete Bogorodice, spadaju među najbolja Teodorovićeva ostvarenja, naročito po izuzetnom primeru kompozicionog kružnog rešenja koje je retko u srpskom slikarstvu.
Zidne slike pri restauraciji hrama 1946. godine radio je slikar Karel Nopravnik. U riznici ovog hrama nalaze se dva Jevanđelja od velike istorijske važnosti. Prvo Jevanđelje štampano je u Moskvi 1762. godine i poklon je Alekse Nikolića, dok je drugo Jevanđelje darovao hramu episkop Jovan Georgijević. Najstarija matična knjiga datira iz 1767. godine.
