Ustanak Srba u Banatu 1594. godine protiv Turaka bio je jedan od tri najveća ustanka u srpskoj istoriji i najveći ustanak pre Prvog srpskog ustanka, ali tom događaju nikada u srpskoj istoriografiji nije posvećivana dovoljna pažnja, rekao je dr Miloš Savin, istoričar, u Kulturnom centru Novog Sada.
Navodeći razloge zbog kojih je ovaj događaj marginalizovan u srpskoj istoriografiji, Savin je rekao da su se u 19. veku istoričari uglavnom bavili temama značajnim za srpsku državnost i državotvornost u vezi sa Kneževinom Srbijom i srpskim ustancima.
- Drugi razlog je to što su naši istoričari nedovoljno koristili stranu literaturu, a treći razlog leži u činjenici da nije ostavljen nijedan pisani trag na srpskom jeziku o ovom ustanku, objasnio je Savin.
Banat krajem 16. i početkom 17. veka nije predstavljao pitomu, obradivu ravnicu kao što je to danas. Bio je pun rukavaca, močvara i mrtvaja. U privrednom i poljoprivrednom smislu Banat je oživeo posle 1720. godine pošto je dve godine ranije utvrđen mir kojim su Turci pravo na Banat definitivno izgubili.
Banat se tada protezao istočno do Karpata, južno do Dunava, zapadno do Tise i Dunava i severno do Moriša. Srbi u oblasti Banata (tada u sastavu osmanskog Temišvarskog ejaleta) su 1594. započeli veliki ustanak protiv turske vlasti. Centar ustanka je bio oko Vršca, a njegov vođa je bio Teodor Nestorović, episkop Vršca. Druga dvojica ustaničkih vođa bili su ban Sava i vojvoda Velja Mironić.
Srbi u Banatu su tada raspolagali sa oko 15.000 naoružanih ljudi što je predstavljalo veliku snagu u tom periodu, ako se ima u vidu da je u celom Prvom srpskom ustanku 1804. učestvovalo 30.000 ljudi. Turci su shvatili da je najdelotvornije da nekom vrstom pomirljive politike pacifikuju Srbe u Banatu znajući da jak uticaj Habzburgovaca i Erdeljana na srpsko stanovništvo može da im stvara velike probleme.
- Takvom politikom do 1718. godine, dakle nešto manje od dva veka, Banat je bio inkorporiran u Osmansko carstvo, zaključio je Savin na kraju predavanja.
Teodor Nestorović – Sveti Teodor Vršački
Vršački Vladika Teodor Nestorović, pod barjakom sa izvezenim likom Svetoga Save, poveo je 1594. godine banatske Srbe u prvi veliki srpski ustanak protiv Turaka. Prema poznatim istorijskim podacima Vršac je bio centar pobunjenika, a Vladika moralni i duhovni pastir svoga naroda.
Ustanak Srba u Banatu bio je masovan. Četiri puta su ustanici u velikim bitkama pobeđivali Turke. Sva veća mesta u Banatu, sem Temišvara, nalazila su se u rukama ustanika. Kako je ta buna izgledala govore stihovi jedne od narodnih pesama iz tog vremena:
„Sva se butum zemlja pobunila,
Šest stotina podiglo se sela,
Svak’ na cara pušku podigao!“
Banatski ustanak silno je odjeknuo i među Turcima i u hrišćanskom svetu. Na dvoru austrijskog cara Rudolfa Drugog govorilo se o pobedama banatskih Srba, a nemački, francuski i italijanski hroničari pisali su o pokretu Srba u Banatu. Ustanak se suštinski oslanjao na Erdelj, čiji je zapovednik podsticao bunu.
Turski vojskovođa Sinan Paša zatražio je da se iz Damaska donese zeleni Muhamedov barjak kako bi ga suprotstavio srpskom svetitelju. A da bi potpuno uništio srpski nacionalni i verski zanos, doneo je iz manastira Mileševe mošti Svetog Save i spalio ih u Beogradu.
U odlučujućoj bici kod Bečkereka, jula 1594. godine, borilo se 4.300 ustanika protiv 36.000 Turaka. Hroničari su zabeležili da su Srbe, pored ratne sreće, napustili i saveznici iz Erdelja. Sve što je tokom proleća osvojeno, do jeseni je izgubljeno, a narod se opet našao u zbegovima.
Turci nisu želeli da vladaju pustom, a plodnom zemljom pa su objavili pomilovanje za one koji se vrate i pokorno žive. I Vladika se, zbog naroda, vratio u Vršac, ali je po nalogu temišvarskog beglerbega uhvaćen i kažnjen jednom od najstrašnijih smrti, dranjem kože “na meh”.
Godine 1994. na inicijativu tada episkopa Banatskog, kasnije episkopa Žičkog Hrizostoma, kalendaru Srpske pravoslavne crkve prinet je Sveštenomučenik Teodor Vršački. Tim činom je obnovljeno istorijsko pamćenje, a Vršac je povratio epitet važne varoši. Na predlog vladike Nikanora, centralni Gradski trg od 2009. godine nosi ime Svetog Teodora Vršačkog.
Janko Lugošan Halabura
Jedna četa ustanika, pod vođstvom Janka Lugošana Halabure, opsedala je Vršačku kulu u kojoj se nalazila turska posada. Arslan beg, zapovednik tvrđave, izazvao je Halaburu na dvoboj. U tom dvoboju Janko mu je odrubio glavu. Dvojica megdandžija su u ličnom obračunu spasli puno života svojih vojnika, što njihove istorijske uloge čini još značajnijim.
Jankova pobeda nije mnogo promenila situaciju, jer je uskoro pod Vršac stigao Hasan paša. Branioci Vršca su se povuku i ponovo prepustili tvrđavu Turcima, a Janko Halabura je nekoliko dana kasnije poginuo u bitci kod sela Parta.
Pobeda Janka Halabure svoje mesto dobila je i u grbu Vršca. Grb grada Vršca po prvi put se u današnjem obliku pojavio na Tržišnoj povelji koju je Vršcu 1804. godine podario austrijski car Franja Drugi za izuzetne ratne i mirnodopske zasluge, a posle ujedinjenja dveju zasebnih vršačkih opština, srpske i nemačke, 1795. godine. Uzor za Grb najverovatnije je bio pečatnjak nemačke opštine, odnosno Suda tržišta Vršac iz 1777. godine koji se čuva u Gradskom muzeju.
Na Vršačkom bregu jedan potez nazvan je Turska glava. Nekada je tu postojao spomenik Janku Lugošanu Halaburi, ali smo zbog nemara ostali bez njega. I jedna gradska ulica nosi ime Janka Halabure. Aprila 2013. godine, na platou ispod Vršačke kule, svečano je otkrivena spomen ploča Janku Lugošanu Halaburi.
